گوهر های با خاستگاه ماگمایی ، گوهرها از خاستگاه های گوناگونی نشأت می گیرند که به ترتیب زیر دسته بندی می شوند که در این مطلب به بررسی گوهر های با خاستگاه ماگمایی می پردازیم :

۱. گوهر های با خاستگاه ماگمایی

۲. گوهرهای با خاستگاه اعماق جبه

۳. گوهرهای با خاستگاه پلاسری

۴. گوهرهای با خاستگاه رسوبی

۵. گوهرهای با خاستگاه دگرگونی

۶. گوهرهای با خاستگاه آلی

گوهر های با خاستگاه ماگمایی :

با توجه به نحوه تشکیل کانی های مختلف از ماگما می توان مراحل مختلفی را برای آن قائل شد که به مراحل ماگمایی اولیه، پگماتیتی، پتوماتوليتيک و هيدروترمال موسومند که مرحله پنوماتولیتیک از نظر گوهرزایی حائز اهمیت نیست. همچنین عده ای از گوهرها هستند که ازاعماق جبه زمین منشأ می گیرند که جداگانه بررسی می شوند.

گوهر های با خاستگاه ماگمایی

۱. مرحله ماگمایی اولیه :

در این مرحله کانی ها مستقیماً از تبلور ماگما تشکیل می شوند. گدازه های مذاب خارج شده از شکاف ها و مجراها یا آتشفشان های سطح زمین می توانند به عنوان منبع گوهر باشند که احتمالاً به یکی از این سه طریق گوهردار می شوند:

• ۱. گوهرهایی مانند سنگ ماه ممکن است اساساً از ترکیب گدازه بوده و به محض سرد شدن گدازه تبلور یابند.
• ۲. در مراحل نهایی سرد شدن که بیشتر ماگما جامد شده است. کانی هایی مثل توپاز ممکن است در حفرات تشکیل یافته در گدازه های سرد شده به وجود آیند.
• ۳. گدازه ممکن است صرفاً به عنوان ناقل مواد متبلور از عمق به سطح زمین عمل کند طوری که بازالتهای آلکالن اولیوین بلورهای گوهر پریدوت، زیرکن، یاقوت سرخ و یاقوت کبود را از عمق یکصد کیلومتری به همراه آورده باشند. سنگ ماه نوعی فلدسپات و اورتوکلاز غنی از پتاسیم و پلی مورف دما بالای سانیدین هست که از روی درخشندگی آبی نقره ای مشهور به آدولارسنس از هم تشخیص داده می شوند. آور توکلاز یک ترکیب متداول در پگماتیتهای گرانیتی است، ولی سانیدین در گدازه های ریولیتی دما بالا مشاهده میگردد، است. سنگ ماه در همه محیط ها یافت می شود. سری لانکا، مهمترین منبع سنگ ماه می باشد علاوه بر آن در هند و ایالات متحده نیز وجود دارد. توپاز مشخصاً در پگماتیتهای گرانیتی رگه های هیدروترمال و حفره های ریولیت یافت می شود. بریل های قرمز کمیاب هم از این تشکیلات یافت شده اند. بریل های کمیاب از بخش گازی یا بخار جدا شده از ماگمای ریولیتی سرد شده، ایجاد می شوند و رنگ قرمز آنها به خاطر مقادیر جزئی منگنز میباشد. مواد حمل شده توسط بازالتهای آلکالن از نقطه نظر گوهرشناسی جالب توجه می باشند قطعات گوشه دار اولیوین تا ۲۰ سانتیمتر قطر ۲۵ تا ۴۰ درصد کل سنگ را تشکیل میدهند. یاقوت ها و زیرکن ها به صورت آبرفتی در آلکالی بازالتهای عمقی هوازده یافت می شوند.

گوهر های با خاستگاه ماگمایی

۲. مرحله پگماتیتی :

در بین انواع سنگ های آذرین ، پگماتیت ها متنوع ترین و بیشترین کانی های گوهری با عالی ترین کیفیت را دارا میباشند،

برخی گوهرهای با خاستگاه آذرین از جمله تورمالین ، آکوامارین، مورگانیت، کریزوبریل، کانزیت، توپاز و چند گوهر کمیاب دیگر منحصر به پگماتیتها هستند. وقتی مرحله ماگمایی اولیه پایان یافت محصول باقیمانده، جسم سیال و مذابی است که گرچه بعضی از کانی های خود را از دست داده ولی هنوز عناصر بسیاری را در بر دارد، به ویژه از عناصر کمیابی نظیر بور، بریلیوم، لیتیوم، منگنز، فسفر، کلر، فلوئور و سدیم آکنده است. گوهر های با خاستگاه ماگمایی.

این محلول مذاب که به پگماتیت موسوم است به طرف بالا رانده شده، شکستگی ها و فضاهای خالی سنگ ها را پر می کند. کانی های اصلی موجود در این محلول همان کانی های ماگمای گرانیتی یعنی کوارتز، فلدسپات و میکا می باشند. فاصله پگماتیت از محل تشکیل ماگمای اولیه چندان زیاد نیست و از یک الی دو کیلومتر تجاوز نمی کند.

نکته جالب اینجاست که همزمان با نفوذ پگماتیت در لابلای شکستگی سنگها بعضی عناصر موجود در سنگ به داخل پگماتیت راه می یابد و نیز بعضی عناصر پگماتیت به داخل ساختمان کانیهای تشکیل دهنده سنگها نفوذ میکند.

همان طور که محلول پگماتیتی سرد می شود، کوارتز، فلدسپات و میکا امتداد کناره بیرونی، بخشهای دیواره و کناری پگماتیت را به صورت دانه ریز تشکیل میدهند؛ بخش کناری به عنوان عایق حرارتی عمل کرده، اجازه میدهد سیالات پگماتیتی به آرامی سرد شده و بلورهای بزرگ را به وجود آورند ، گوهر های با خاستگاه ماگمایی.

نتیجتاً بخشهای دیواره و میانی که بعداً تشکیل می شوند از بلورهای درشتتر کوارتز، فلدسپات پتاسیم، میکا و کانی های کمیابی مانند بریل و اسپودومن تشکیل می یابند.

سیالات باقی مانده با مقادیر بالایی از عناصر کمیاب غنی شده است که در ساختار کانی های متداول فلدسپات، میکا و کوارتز وارد نمی شوند. زمانی که تقریباً تمام ماگمای گرانیتی متبلور شد مجموعه ای از سیالات غنی از عناصر کمیاب آن را ترک می کنند، با ادامه سرد شدن، این مجموعه به صورت کوارتز، فلدسپات، کانیهای کمیاب و بلورهای گوهر مثل تورمالین، توپاز، کانزیت، مورگانیت و آکوامارین متبلور می شوند.

به علت رقیق شدن محلول ماگمایی و ازدیاد گازهای آن و در نتیجه وجود فضای کافی در اطراف نطفه بلورها، بلورهای حاصله فوقالعاده درشت هستند و این مطلب از جمله ویژگیهای مرحله پگماتیتی است . به خاطر درشتی بلور های پگماتیتی این سنگ ها از نظر اقتصادی بسیار مهم اند . صفحات میکا ۷ مترمربعی به وزن یک تن، بلورهای بریل و اسپودومن ۱۵ متری، فلدسپات ۱۰۰ تنی، توپازهای ۱۱۷ کیلوگرمی و آکوا مارین ۱۱۰ کیلوگرمی همگی در پگماتیتها دیده شده اند ، گوهر های با خاستگاه ماگمایی.

در این مقاله که راجب گوهر های با خاستگاه ماگمایی می باشد تاکنون به بیان مرحله ماگمایی اولیه و مرحله پگماتیتی پرداختیم که در ادامه به بیان مرحله گرمابی یا هیدروترمال می پردازیم.

گوهر های با خاستگاه ماگمایی

۳. مرحله گرمابی یا هیدروترمال :

محلول های خیلی داغی که در جوار ماگماهای عمیق تشکیل و از پوسته زمین خارج میشوند، به هیدروترمال معروفند. این محلول ها محتوی تعداد زیادی کانی هستند که در مراحل آخر تبلور از آن جدا می شوند و ضمن جدا شدن بخش عمدهای از کانیهای ماگما را نیز با خود حمل می کنند. از سوی دیگر محلول های مذکور ضمن حرکت از درون سنگها با آنها نیز واکنش هایی انجام میدهند و برخی از عناصر خود را در آنها وارد کرده، پاره ای از عناصر سنگها را به خود جذب میکنند.

زمانی که فشار و حرارت بالاست، آب توانایی انحلال و حمل مقادیر بیشتری از کانیها را دارد.

معمولاً افت فشار و یا دما موجب کاهش حلالیت و ایجاد تبلور میگردد. بدیهی است هر قدر محلول ها از محل تشکیل خود دورتر شوند درجه حرارتشان کاهش مییابد، بنابراین کانی های خود را به تدریج در شکاف ها، خلل و فرج سنگها رسوب می دهند که میزان سرد
شدن به خصوصیات سنگ اطراف و اندازه شکاف ها بستگی دارد.

محلول های هیدروترمالی در اثر فشارهای موجود در اعماق زمین به سمت بالا رانده میشوند.

انواع سنگهایی که محلول ها از آن عبور نموده اند و نوع ماگمای اولیه که محلول ها از آن منشأ گرفته اند نوع کانی های رگه های هیدروترمال را تعیین می کنند. اگر محلول خیلی قلیایی باشد کوارتز بیشتری را حل کرده انتقال میدهد که به عنوان یک کانی رگه ای محسوب فیشود. بیشتر شکاف ها باریک بوده و اندازه طول آنها از چند ده سانتیمتر تا چند صد متر متغیر می باشد. معمولاً رگه ها به صورت گروهی از شکافها و به شکل سیستم دیده میشوند.

از آنجایی که عبور محلول های هیدروترمال عمدتا از داخل شکاف سنگها انجام میگیرد لذا شکل عمومی کانی های هیدروترمال به صورت رگه است که مستلزم به وجود آمدن شکافی و سپس پر شدن آن توسط فرآیند های کانه زا می باشد . اغلب در داخل یک رگه می توان چندین کانی مختلف را مشاهده نمود.

در این مطلب به بیان توضیحات گوهر های با خاستگاه ماگمایی پرداختیم که در مطالب بعدی به بیان گوهرهای با خاستگاه اعماق جبه ، گوهرهای با خاستگاه پلاسری ، گوهرهای با خاستگاه رسوبی ، گوهرهای با خاستگاه دگرگونی و گوهرهای با خاستگاه آلی می پردازیم.